Մայր Թերեզա. ՍԻՐՈ ՄԱՍԻՆ

Ամենակարևոր դեղամիջոցը կյանքում քնքուշ սերն է և հոգատարությունը: Սիրեք, եթե դա վնաս չի պատճառում: Կյանքում չարը շատ է, շատ են անտուններն ու հիվանդները, բայց ամենավատ վիճակում նրանք են, ովքեր զրկված են սիրո բերկրանքից: Սերը պետք է արտահայտել գործողության մեջ, և այդ գործողությունը ծառայելն է: Դժոխքը մի տեղ է, որտեղ վատ հոտ է գալիս և ոչ ոք ոչ ոքի չի սիրում: Սիրո հաջողությունը ոչ թե արդյունքների, այլ հենց ընթացքի մեջ է: Ժպիտը մեր սիրո գլխավոր գործողությունն է:

Արքայադուստր Դիանա

Ուելսի Արքայադուստր Դիանայի ողբերգական մահը, 1997 թ. օգոստոսի 31-ին առաջացրեց ամենագլոբալ հանրային սուգը անհատի համար նախագահ Ջոն Ֆ. Քենեդիի մահից ի վեր։ Իր կյանքի ընթացքում Դիանան օրինակ էր եղել իր երկրպագուների համար, ովքեր հարգում նրա՝ ոճի զգացումը, խարիզման և հումորի զգացումը։ Ու նրանք զարմացած էին բարեգործության մեջ նրա մեծ ներգրավմամբ։ Արքայադուստր Դիանան տիրապետում էր տառապյալներին «ձեռք մեկնելու» շնորհին և օգտագործում էր իր ազդեցիկ դիրքը դրականորեն աջակցելու համար բարեգործական ծրագրերին, ներառյալ՝ հակատանկային արկերի դեմ սկսված ակցիային։ Այս պատճառով է, Հակատանկային արկերը արգելելու միջազգային արշավը (ICBL) 1997 թ. արժանացավ Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի։ Նրա ջանքերը՝ փոխել հասարակական կարծիքը ՁԻԱՀ-ից տառապողների նկատմամբ, լայն հիացմունք էր առաջացրել։ Արքայադուստր Դիանայի ներգրավումը եւ նվիրումը նման խնդիրների հաճախ նմանվել է Կալկաթայի Մայր Թերեզայի գործունեությանը, ով հիմնադրել է «Բարեգործության միսիոներները» Հավատարմորեն ուխտելով կուսություն, աղքատություն և հնազանդություն, Մայր Թերեզան և մյուս միանձնուհիները առաջարկել են իրենց աջակցությունը սրտանց ծառայելու պատրաստակամությունը աղքատներին, կարիքավորներին, հիվանդներին, որբերին և մահամերձներին ինչպես Հնդկաստանում, այնպես էլ տարբեր մայրցամաքներում։

Արգելված հնէաբանություն. Երկրի վրա հսկանե՞ր են ապրել

19-րդ դարից սկսված հնէաբանները պարբերաբար սենսացիոն հայտարարություններ էին անում, որ մոլորակի տարբեր կետերում հսկայական չափսերի մարդկային կմախքներ և մումիաներ են հայտնաբերվել: Պաշտոնական գիտության դիրքորոշումը նախկինում հսկաների գոյության վերաբերյալ պարզ է և կտրուկ. «Դա անհնար է, որովհետև դա չի կարող հնարավոր լինել»: Մինչդեռ, հատկապես 2007 թվականից հետո պարբերաբար հրապարակվում են փաստեր, որոնք կարծեք թե հերքում են պաշտոնական գիտության տեսակետը: Եկեք ուսումնասիրենք այդ փաստերը. 1821 թվականին ԱՄՆ-ի Թեննեսի նահանգում հայտնաբերվեցին հին քարե պարսպի փլատակներ, որոնց տակ էլ գտնվեցին երկու մարդկանց կմախքներ, որոնց հասակը 215 սմ է: Վիսկոնսինում 1879 թվականին հայտնաբերվեցին ողնաշարի ու գանգի ոսկորներ, որոնք, ինչպես թերթում էր հաղորդվել, անհավանական չափսերի ու հաստության էին: 19-րդ դարում ԱՄՆ-ում եղան մի շարք այլ նման հայտնագործություններ, երբ հայտնաբերվում էին 195-215 սմ հասակ ունեցող կմախքներ: Թվում է, թե ինչ-որ անհավանական բան չկա դրանում, բայց հաշվի առեք, որ Ամերիկայի բնիկ հնդկացիների միջին հասակը առնվազն 30-40 սանտիմետրով ավելի ցածր է եղել, քան հայտնաբերված կմախքների մոտ էր: Եվրոպայում ևս հայտնաբերվել են գիգանտների կմախքներ: Այսպես, Ռուրի ածխի հանքերից մեկում 1899 թվականին հայտնաբերվեց մի կմախք, որի հասակը 240 սանտիմետր էր: 1890 թվականին Եգիպտոսում հայտնաբերվեց մի սարկոֆագ, որի մեջ 2 մետր հասակ ունեցող խարտյաշ կնոջ կմախք էր՝ նորածնի հետ, մինչդեռ եգիպտացիները երբեք խարտյաշ ու նման հասակի չեն եղել: Նմանօրինակ խարտյաշ գիգանտների կմախքներ են հայտնաբերվել Վեվադայում 1912 թվականին: Ժայռի մեջ փորված քարանձավում հնէաբանները հայտնաբերել էին խարտյաշ տղամարդու ու կնոջ մումիաներ: Կնոջ հասակը 2 մետր է եղել, իսկ տղամարդունը՝ 3: Հարկ է նշել, որ ամերիկացի հնդկացիներն էլ բնավ աչքի չեն ընկել մազերի նման գույնով ու հասակով: 1930 թվականին ավստրալիացի հանքափորները սկսեցին հայտնաբերել հսկայական ոտնահետքեր, որոնք քարացել էին: Անհայտ այս ռասային, որին պատկանում էին ոտնահետքերը, անվանեցին մեգանթրոպուսներ: Նրանց հասակը 210-365 սմ է կազմել, ինչը նրանց նմանեցնում է Չինաստանում հայտնաբերված գիգանտոպիտեկների անհետացած տեսակին: Չինաստանում հայտնաբերված կմախքները ուսումնասիրելով` գիտնականները հանգել են այն եզրակացության, որ գիգանտոպիտեկները ունեցել են 3-3,5 մետր հասակ և կշռել են մոտավորապես 400 կգ: 1985 թվականին կազմակերպված հնէաբանական արշավը մանրամասն ուսումնասիրեց մեգանթրոպուսների կմախքների հայտնաբերման վայրը, և պետք է նշել, որ այդ ուսումնասիրությունների արդյունքները սենսացիոն էին: Հայտնաբերվեցին ատամներ, որոնք 67 միլիմետր երկարություն ու 42 միլիմետր հաստություն ունեին: Չափագրումները ցույց տվեցին, որ դրանց տերը ունեցել է առնվազն 7,5 մետր բոյ և կշռել է առնվազն 370 կիլոգրամ, իսկ որ ամենացնցողն է՝ այս մնացորդների տարիքը 9 միլիոն տարեկան է: 1971 թվականին Քուինսլենդում մի ֆերմեր իր դաշտում հայտնաբերեց հսկայական ծնոտ, որի վրա պահպանված ատամները 5 սանտիմետր երկարություն ունեին: Ոսկորների հետազոտությունը ցույց տվեց, որ այս կմախքի տերն էլ 6 մետր հասակ է ունեցել: Ավելի ուշ՝ 1979 թվականին, Կապույտ լեռներում գտնվող Մեգալոնգ Վալլկի տեղանքում հայտնաբերվեց մի քար, որի վրա քարացած ոտնահետք կար: Հետքի լայնությունը 17 սանտիմետր էր, իսկ երկարությունը՝ 60 սմ: Այն ևս պատկանել էր 6 մետր հասակ ունեցող հսկայի: 1936 թվականին Նացիստական Գերմանիայի հնէաբաններից մեկը՝ Լարսոն Կալը, Կենտրոնական Աֆրիկայում հայտնաբերեց խորհրդավոր եղբայրական գերեզման, որտեղ թաղված էին 12 տղսամարդ՝ 350-375 սմ հասակ ունեցող, իսկ նրանց բոլորի գանգերի վրա շատ կոկիկ կլոր անցքեր կային: Մյուս ուշագրավ փաստն այս կմախքների մոտ այն էր, որ դրանք բոլորն ունեին երկուական ատամնաշար վերին և ներքին ծնոտների վրա: Տարբեր ժողովուրդների առասպելապատումներում հանդիպում են պնդումներ, որ ժամանակին երկրի վրա իշխել են հսկաները: Նման վկայությունների հանդիպում ենք բաբելոնական աղբյուրներում, որտեղ նշվում է, որ երկրի վրա ժամանակին բնակվել է երեք հիմնական ռասա՝ հսկաներ, երկկենցաղ մարդիկ և սովորական մարդիկ: Հսկաների մասին հիշատակումներ կան նաև Աստվածաշնչում: Օրինակ` Հին Կտակարանում ուղղակիորեն ասվում է. «Հին օրերին երկրի վրա ապրում էին հսկաներ...»: Ինչի՞ց սկսվեց հսկաների դեգրադացիան: Ինչպես բաբելոնյան աղբյուրները, այնպես էլ աստվածաշնչյանները, միաբերան պնդում են, որ ինչ-որ մի պահից հսկաները սկսեցին ճնշել մարդկանց: Նրանք սկսեցին մարդակերությամբ ու ինցեստով զբաղվել, նրանք կենակցում էին իրենց մայրերի, քույրերի, եղբայրների, անասունների հետ և այլ ոչ աստվածահաճո բաներ էին անում, ինչի արդյունքում Աստվածը/աստվածները զայրացան նրանց վրա և Համաշխարհային ջրհեղեղով ոչնչացրին նրանց բոլորին: Մեկ այլ անուղղակի պատմական վկայություն հսկաների գոյության մասին հայտնաբերվել է աֆղանական Բամյան քաղաքի մերձակայքում: Այստեղ հայտնաբերվել է 5 հսկյայական արձան, որոնցից մեկը 52 մետր է և ըստ ենթադրությունների մարմնավորում է Առաջին ռասան, որը ֆիզիկական մարմին չունի: Երկրորդ արձանն ունի 36 մետր բարձրություն և մարմնավորում է Երկրորդ ռասան, երրորդը 18 մետր է և համապատասխանաբար մարմնավորում է գահավիժած Երրորդ ռասան, որից սերել է Առաջին՝ ֆիզիկական ռասան, որը այլ կերպ նաև ատլանտների ռասա է կոչվում: Առաջին ռասան մարմնավորող արձանն ունի 5 մետր բարձրություն, և այն արձաններից չորրորդն է: Վերջապես հինգերորդ ու վերջին արձանը, որը մարմնավորում է մեզ՝ ժամանակակից մարդկանց, ունի սովորական մարդուց քիչ ավելի բարձր հասակ: Համարվում է, որ այս արձանները ստեղծել են փրկված ատլանտները, որոնք այդ կերպ փորձել են ներկայացնել մարդկության պատմությունը: 5 ռասաների մասին հիշատակում կա նաև ացտեկների մոտ, որը գրեթե նույնությամբ կրկնում է աֆղանական 5 ռասաների արձանի տրամաբանությունը: Բացի պատմություններից ու լեգենդներից` գիտական աշխարհի տրամադրության տակ են գտնվոււմ բազմաթիվ գտածոներ, որոնք չեն տեղավորվում գիտական արդի հայեցակարգի մեջ ու հերքում են էվոլյուցիոն տեսությունը: Օրինակ` Հարավային Ամերիկայում հայտնաբերվել են հսկայական գործիքներ, որոնցից մեկն այժմ ընդգրկված է ԱՄՆ-ի Պատմաբանական միության հավաքածուի մեջ և իրենից ներկայացնում է 1 մետրանոց և 150 կգ կշռող կացին, որը, ուշադրություն, 49 միլիոն տարեկան է!!! Արվել են բազմաթիվ այլ հայտնագործություններ, որոնք ուղղակիորեն վկայում են հսկաների գոյության մասին: Աֆրիկայում հայտնաբերվել են 1,3 մետր երկարություն ունեցող ոտնահետքեր, Ցեյլոն կղզում՝ 1,5 մետր երկարություն ունեցող ոտնահետքեր, որոնց տերերը 10 մետրից ավել հասակ են ունեցել և կարողացել են ուսերի վրա իրենց համար որսացու հանդիսացող փղեր ու գետաձիեր կրել: Զատկի կղզու բնակիչներն էլ կարծում էին, որ հսկաները իշխել են երկրի վրա միլիոնավոր տարիներ, իսկ 8 միլիոն տարի առաջ նրանք արդեն աստիճանաբար այնքան են փոքրացել, որ նրանց հասակը կազմել է «ընդամենը» 6 մետր, և հենց այդ հսկաներին էլ փորձել են պատկերել կզու բնակիչները՝ իրենց խորհրդավոր արձաններով: Հսկաների կմախքների հայտնաբերման մասին տեղեկությունները շարունակում են հրապարակվել աշխարհի տարբեր ծայրերում. Էլլի հովտում հայտնաբերվել է 4 մետր հասակ ունեցող մարդու կմախք, Էկվադորի քարանձավներից մեկում հայտնաբերվել են 3,5 մետր հասակ ունեցող հսկաների կմախքներ, որոնք, ըստ առասպելապատումների, գրավել էին ինկերի երկիրը: 2007 թվականին Գոբի անապատում բրիտանացի հնէաբանները հայտնաբերեցին 15 մետր հասակ ունեցող կմախք, որը 45 միլիոն տարեկան էր... համաշխարահային աղմուկ բարձրացավ 2007 թվականին, երբ Ազգային Աշխահագրական ընկերության հնդկական մասնաճյուղը հայտնեց, որ Հնդկաստանի բանակը պատահաբար հայտնաբերել է 12 մետրանոց հսկաների կմախքներ, և միայն Ազգային Աշխահագրական ընկերության թիմին են թույլատրել ուսումնասիրություններ կատարել, որից հետո էլ հրապարակվել էր նկարը, որպես հիմնական փաստարկ. Սակայն կարճ ժամանակ անց խաբեությունը պարզվել էր, քանի որ հայտնի էր դարձել, որ այս նկարը, ինչպես նաև շատ այլ հսկայական կմախքների նկարներ պարզապես վերցվել էին Worth1000 կայքից, որտեղ տեղադրվում են հազարավոր մոնտաժված նկարներ՝ հիմնականում ֆոտոշոփային: Դրան հետևեցին մի քանի այլ սկանդալային բացահայտումներ, որոնք ի վերջո հանգեցրին նրան, որ վերջին 5-10 տարիների ընթացքում հայտարարված առեղծվածային բացահայտումները փաստարկող լուսանկարների մեծ մասը կեղծ ճանաչվեց, իսկ Ազգային Աշխարհագրական ընկերությունը հանդես եկավ հերքումով և խոստովանեց, որ Հնդկաստանի իրենց մասնաճյուղը ոչինչ էլ չի հայտնաբերել: Ինչևիցե, նման խաբեությունները միշտ էլ եղել են ու բոլոր ոլորտներում, սակայն սա չի նշանակում, որ հսկաներ գոյություն չեն ունեցել, առավել ևս, որ դասական գիտության ներկայացուցիչները չեն կարողացել հերքել ու առավել ևս բացատրել բոլոր նման հայտնագործությունները:

Գնահատի՛ր, քանի դեռ ունես…

Երիտասարդ տղամարդը պատրաստվում էր դուրս գալ տանից. -Դու ի՞նչ է, գնո՞ւմ ես,- հարցնում է կինն՝ արցունքն աչքերին… -Այո՛, ես ուրիշին եմ սիրում: Դու ինձ հոգնեցրել ես: Որքա՞ն կարելի է դիմանալ այս բղավոցներին. տանը մշտապես երեխաների աղմուկն է… -Բայց նրանք նաև քո՛ երեխաներն են: Նրանք դեռ այնքա՜ն փոքր են, ինչպե՞ս կարող ես… -Վե՛րջ, բավակա՛ն է: Դու մի տեսակ տգեղացել ես… -Բայց ես դեռ նոր եմ ծննդաբերել: Այս ամենը ժամանակավոր է: -Արդեն ասացի՝ հեռանում եմ,- բացականչեց նա և հրելով վզովն ընկած կնոջը՝ քայլերն ուղղեց դեպի դուռը: Կինն ընկավ, գլուխը հարվածեց պատին: Մի պահ ցնցվեց, բայց լաց չեղավ: 2-ամյա որդին արթնացել էր քնից և հետևում էր ողջ տեսարանին: -Լա՛վ, հեռացի՛ր, բայց հիշի՛ր, մենք երբեք չենք վերադառնա քեզ մոտ: Աստված մեզ չի թողնի և մենք մի ելք կգտնենք: Բայց քեզ համար հետադարձ ճանապարհ չի լինելու,- փոքր-ինչ վրդովված ձայնով ասաց կինը: Այնուհետ գնաց սենյակ, գիրկն առավ հինգ ամսական փոքրիկին և նրանք երեքով կանգնած նայում էին հեռացող ամուսնուն և հորը… Անցնում է հինգ տարի… «Աստվա՛ծ իմ, որքան եմ հոգնել այս կնոջից,- մտածում էր միևնույն տղամարդը,- գնամ, մի քիչ զբոսնեմ այգում, ընդհանրապես չեմ ուզում տուն վերադառնալ…»: Նա նստում է այգու նստարանին և նկատում մոտակայքում խաղացող տղաներին. «Հետաքրքիր է, իսկ ինչպիսի՞ն են հիմա իմ տղաները… Արդեն մեծացել են երևի… Ինչպե՞ս է կինս… Ոչ մի անգամ չզանգահարեց… Հիմարաբար վարվեցի»… Այս մտորումներով այս ու այն կողմ նայելով՝ հանկարծ նկատում է ծանոթ ուրվագիծ՝ «Տե՛ր Աստված, նա՛ է: Ինչպե՞ս մոտենամ, ի՞նչ ասեմ»,- անհանգստացած` ինքն իրեն մտածում է նա՝ տեսնելով կնոջ կողքին խաղացող տղաներին: Բայց մի պահ, ի վերջո, համարձակություն է ձեռք բերում և մոտենում. -Ողջո՛ւյն,- ասում է նա: -Ողջո՛ւյն…- տարակուսանքով պատասխանում է կինը: -Այնքա՜ն ուրախ եմ տեսնել ձեզ: Իմ երեխաները: Ինչպե՞ս են նրանք: -Կարևոր չէ, այժմ դա ոչ մի նշանակություն չունի: -Ես պարզապես ուզում էի ասել… -Դու ամեն բան արդեն ասել ես դեռ այն ժամանակ… Այդ պահին հանկարծ տղաները «հայրի՜կ» գոչելով վազում են նրանց ուղղությամբ: Տղամարդը սկսում է անհանգստանալ՝ չհավատալով իր երջանկությանը: Բայց տղաները, նրա կողքով անցնելով, գրկախառնվում են մեկ այլ տղամարդու հետ, ով նրանց ընդառաջ էր գալիս: Անծանոթ տղամարդը համբուրում է կնոջը և բարևում սիրելիի կողքին կանգնած տղամարդուն: -Սիրելի՛ս, ո՞վ է սա: -Նա պարզապես անցորդ է, հարցնում էր՝ որտե՞ղ է մոտակա խանութը: Դե լավ, եկե՛ք տուն գնանք, ես թխվածքաբլիթ եմ պատրաստել ձեզ համար: -Պարո՛ն, խանութը մյուս փողոցում է,- բացականչում է 7-ամյա տղան

Ինչ է պատմությունը: Դասավանդման նպատակները և խնդիրները

Պատմագիտությունը ուսումնասիրում է մարդկային հասարակության անցած ուղին, նրա բնորոշ ու հատկանշական կողմերը: Պատմության իմաստավորումը և դրա օրինաչափությունների բացահայտումը հնարավորություն է ընձեռնում ներկան հասկանալու, ճիշտ կողմնորոշվելու ընթացիկ կյանքի հորձանուտում, գալիքը կանխագուշակելու, հետևաբար և հավատով նայելու ապագային: Այլ կերպ կարելի է տալ պատմության պարզ սահմանումներից մեկը, այն է` Պատմությունը ուսումնասիրում է ոչ միայն անցյալը, այլև վերլուծում է ներկան և խորհել է տալիս ապագայի մասին: Հարկ է նշել, որ պատմաբանները մշտապես փորձել են տալ պատմության առավել ընդունելի սահմանումը, մասնավորապես ֆրանսիացի նշանավոր պատմաբան Մարկ Բլոկը պատասխանելով այն հարցին, թե ինչ է պատմությունը, գրել է. << Պատմությունը գիտություն է մարդու մասին ժամանակի մեջ>>, իսկ գերմանացի հայտնի պատմաբան Դրոյզեն անդրադառնալով այդ հարցին, տվել է առավել դիպուկ պատասխան` գրելով. << Պատմությունը միակ գիտությունն է, որին բախտ է վիճակվել լինել միաժամանակ նաև արվեստ>>: Պատմության ուսումնասիրությամբ զբաղվող մասնագետների` պատմաբանների առաջ քաշած ձևակերպումներից կամ սահմանումներից հետևություններ անելով կարելի է տալ պատմության առավել գիտական ձևակերպումը, այն է` Պատմագիտությունը գիտություն է, որը գտնվում է ինքնահարաստացման, զարգացման չընդհատվող գործընթացի մեջ, այն անհարիր է քարացածությանը, դոգմատիզմին և, անկախ բոլոր կարգի դժվարություններից, այնուամենայնիվ, ի վերջո ասում է իր ճշմարիտ խոսքը: Արդի ժամանակներում հանրակրթական դպրոցներում պատմության դասավանդման գլխավոր խնդիրը մարդկության պատմական հիշողության պահպանումը և սերնդեսերունդ փոխանցումն, համաշխարհային արժեքների հաղորդակցումն և պատմական մտածողության ձևավորումն է սովորողների մոտ: Պատմության դասավանդման կարևորագույն խնդիրներից է ձևավորել արդի հասարակությունում ինտեգրված մարդ, որը նպատակաուղղված է կատարելագործելու այդ հասարակությունը: Պատմության դասավանդման կարևոր նպատակներից է աշակերտների մոտ կարողությունների և հմտությունների ձևավորումը, նրանց մոտ սեփական կարծիքի ձևավորման և այդ կարծիքը փաստարկելու ընդունակությունը, ինչպես նաև պատմական մտածողության ձեռքբերումը և պատմական գիտելիքները կիրառելու և քննադատաբար վերլուծելու կարողության ձևավորումը: Ս.Թոսունյան

«Շատերը հավատում են այն մոլորությանը, որ փողը կարող է մարդուն երջանկացնել». Էլվիս Փրեսլի

«Շատերը հավատում են այն մոլորությանը, որ փողը կարող է մարդուն երջանկացնել». Էլվիս Փրեսլի 1977թ. Օգոստոսի 16-ին իր առանձնատանաը մահացած գտան 42-ամյա հանրահայտ երգիչ Էլվիս Փրեսլիին: Լրագրերն անմիջապես արձանագրեցին այն լուրը, թե բժշկական օգնությունը փոքր ինչ-ուշացել է: Փրեսլիի սիրտը կանգ էր առել թմրադեղերի չարաշահման պատճառով: Սակայն կյանքի վերջին տարիներին նա հասցրել էր գիտակցել, որ փողն ու փառքը չեն կարող երջանկության նախադրյալներ լինել: Նրա երկրային գործերը, փառքը, հռչակը մահվան հետ հօդս ցնդեցին` ինչպես մի օճառի պղպջակ: Մի առիթով մի քանի երիտասարդի նա հետևյալ խորհուրդն է տվել. «Շատերը հավատում են այն մոլորությանը, որ փողը, փառքը և աշխարհիկ այլ հաճույքները կարող են մարդուն երջանկացնել: Նրանք չեն հասկանում, որ դրանով չի հանգստանում հոգին, ևաշխարհիկ սին ցանկությունները չեն բավարարվում…»:

ԹՈՒՅԼ ՄԻ ՏՈՒՐ, ՈՐ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱՐԾԻՔԸ ՁԵՎԱՎՈՐԻ ՔՈ ԱՐԺԵՀԱՄԱԿԱՐԳԸ

Որոշ մարդիկ կորցնում են սեփական մեղքերի հանդեպ ընկալունակությունը, քանի որ թույլ են տալիս հասարակական կարծիքին` ձևավորել իրենց արժեհամակարգը: Նրանք նայում են իրենց շուրջը եղողներին, որպեսզի հասկանան, թե ինչպես է պետք վարվել: Սակայն հասարակությունն այնքան հանդուրժող է մեղքի հանդեպ, որ դրանց (մեղքերի) մեծ մասն այլևս չի համարվում ամոթալի բան: Այն, ինչ անհաճո է Աստծուն և հանդիսանում է գարշություն Նրա աչքերի առջև, հասարակական կարծիքի համար դարձել է միանգամայն ընդունելի: Հատկապես վտանգավոր է, երբ մեղանչում են բարեպաշտ մարդիկ, եկեղեցու հարգարժան առաջնորդները: Դա զգալի չափով խստացնում և կուրացնում է սիրտը` ստիպելով մեզ հարգել շրջապատող մարդկանց մեղսալի սովորությունները: Եղե’ք զգույշ և շրջահայաց:

Ջոնաթան Էդվարդս

“ՍԵՓԱԿԱՆ ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅԱՆԸ ՀԱՍՆԵԼՈՒ ԼԱՎԱԳՈՒՅՆ ՄԻՋՈՑՆ Է…”. ԼՅՈՒԹԵՐ

Նրանք, ովքեր չեն փնտրում երջանկություն, կգտնեն այն բոլորից շուտ, քանի որ նրանք, ովքեր փնտրում են երջանկություն, մոռանում են, որ սեփական երջանկությանը հասնելու լավագույն միջոցն է` փնտրել այն ուրիշների համար:


Մարտին Լյութեր

Խաչակրաց արշավանքներ

Սուրբ Երկիրը մեծ նշանակություն ունի քրիստոնյաների համար, քանի որ այնտեղ է ծնվել, գործել և խաչվել Հիսուս Քրիստոսը, ով հիմք է դրել քրիստոնեությանը։ 4-րդ դարում հռոմեական կայսր Կոստանդիանոս Ա Մեծի կողմից թույլատրվեց քրիստոնեության ազատ դավանումը (313 թ.) և հետագայում Հռոմեական կայսրության բաժանումից ու Բյուզանդական կայսրության առաջացումից հետո Սուրբ Երկիրը մեծ մասամբ քրիստոնեաբնակ էր։^[5][6] Երուսաղեմը մեծ նշանակություն ունի նաև մահմեդականների համար, քանի որ այնտեղից է ըստ ավանդության վեր համբառնել մարգարե Մուհամմեդը և երբեմն Երուսաղեմը մուսուլմանների համար համարվում է երրորդ սուրբ քաղաքը։ Մահմեդականները հայտնվեցին այդտեղ 7-րդ դարում Արաբական խալիֆայության օրոք։ Երուսաղեմը մեծ նշանակություն ունի նաև հրեաների համար, քանի որ այն երկար ժամանակ եղել է Հրեական միացյալ թագավորության, այնուհետև հրեական հարավային թագավորության մայրաքաղաքը, նաև այնտեղ է կառուցվել հրեաների գլխավոր հոգևոր կենտրոնը` Երուսաղեմի տաճարը (ներկայումս դեռևս կանգուն է և ուխտագնացության վայր ու երկրպագության առարկա է Երկրորդ տաճարի արևմտյան պատը)։^[7] Ուրիշ կարևոր հանգամանք էր նաև մուսուլմանների կողմից 1009 թ. Սուրբ Գերեզմանի եկեղեցու ավերումը։ 1039 թ. նոր խալիֆը խոշոր գումարի դիմաց թույլատրեց եկեղեցու վերանորոգումը։ ^[8] Շուտով թույլատրվեցին ուխտագնացությունները դեպի Սուրբ Երկիր, քանի որ դրանք մեծ շահույթ էին ապահովում տեղի մահմեդական իշխաններին։ ^[9] Սակայն սելջուկ թուրքերի հայտնվելուց հետո հարաբերությունները քրիստոնյաների և մուսուլմանների միջև դարձյալ լարվեցին։ ^[10]

Պատճառները

Առաջին խաչակրաց արշավանքի պատճառներից մեկը Ալեքսիոս Ա Կոմնենոսի կողմից ուղարկված օգնության խնդրանքն էր Հռոմի Պապ Ուրբանուս Բ-ին։
Երբ Հռոմի Պապը 1095 թ կոչ էր անում խաչակրաց արշավանք ձեռնարկելու, Իսպանիայի քրիստոնյաները լուրջ հաջողություններ էին ցուցաբերում առաջին անգամ հարյուր տարվա ընթացքում։ Տոլեդոյի գրավումը Լեոնի թագավորության կողմից 1085 թ վիթխարի հաջողություն էր։
Չնայած Ռեկոնկիստան Եվրոպայի քրիստոնյաների և մուսուլմանների պայքարի ամենացայտուն օրինակն էր, այն միակը չէր։ Վիկինգ Ռոբերտ Գվիսկարը նվաճել էր Կալաբրիան 1057 թ և պահում էր այդ նախկին բյուզանդական տարածքն ընդդեմ Սիցիլիայի մուսուլմանների։ Քաղաք-պետություններ Պիզան, Ջենովան և Կատալոնիան պայքարում էին ընդդեմ Մալյորկիայի մուսուլմանների և ազատել էին Իտալիայի և Կատալոնիայի ափերը մուսուլմանների արշավանքներից։ Իսկ ավելի վաղ Սիրիայի, Լիբանանի, Պաղեստինի, Եգիպտոսի քրիստոնյա տարածքները գրավված էին մուսուլմանների կողմից։ Տարածքները հավատքային թշնամուն կորցնելու երկար պատմությունը, հող էր նախապատրաստել արձագանքելու Բյուզանդիայի կայսր Ալեքսիոս Ա-ի օգնության խնդրանքին։
Պապականությունն անհանգստացած էր այն փաստով, որ Երուսաղեմ մեկնող ուխտավորների մեծ մասը ենթարկվում էր հալածանքների։ Ըստ նրանց նաև, Սուրբ Երկիրը լատինականացնելուց և իրենց ենթարկելուց հետո, ֆրանկների ուժի շնորհիվ իրենց կենթարկեն Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանը, որը 1054 թ անկախացել էր Հռոմից։

Բյուզանդիայի թուլությունը երևաց Մանազկերտի ճակատամարտում կրած պարտության հետևանքով։ Եվ չնայած Ալեքսիոսի խնդրանքին, Հռոմի Պապը իշխանության համար պայքարի պատճառով, չկարողացավ դիմել Գերմանիայի կայսրին։
Հաջորդ Հռոմի Պապը` ավելի մեղմ Ուրբանոս Բ-ն, խաչակրաց արշավանքների շնորհիվ ցանկանում էր վերամիավորել քրիստոնյաներին։ Ըստ նրա խաչակիրները չպետք է լինեին գերմանացի կամ վիկինգ, այլ նրա հայրենակիցները հյուսիսային Ֆրանսիայից։

Ցուցակ

Ընդունված է համարել որպես խաչակրաց արշավանք առաջին ինը` 11-13-րդ դարերի ընթացքում, չնայած նմանատիպ արշավանքներ իրականացվեցին նաև հետագայում` ընդհուպ մինչև Կանդիայի 1664 թ. պաշարումը։ ^[12] Իսկ Հիվանդախնամները շարունակում էին խաչակրաց արշավանքները Միջերկրական ծովում` Մալթայի շրջակայքում, մինչև նրանց պարտությունը Նապոլեոնի կողմից 1798 թ.: Հետագայում, արդեն Սուրբ Երկրից դուրս, տեղի ունեցան մի քանի խաչակրաց արշավանքներ ընդդեմ Պիրենյան թերակղզու մուսուլմանների և Եվրոպայի հերետիկոսների ու հեթանոսների։

Առաջին խաչակրաց արշավանք

1095 թ մարտին տեղի ունեցած ժողովում քննարկվեց բյուզանդական կայսրի օգնության խնդրանքն ընդդեմ սելջուկ-թուրքերի։ Նույն տարում հարավային Ֆրանսիայի Կլերմոն քաղաքում Ուրբանուս Բ պապը կոչ արեց բոլոր քրիստոնյաներին արշավել և ազատագրել Սուրբ Երկիրը։ ^[13] Ահա հատված նրա ճառից.

Երկիրը, որտեղ բնակվում եք դուք, բոլոր կողմերից սեղմված է ծովով ու լեռնաշղթաներով, և դրա համար էլ այժմ նեղ է դարձել ձեր բազմամարդության պատճառով, հարստություններով այն առատ չէ և հազիվ է հաց հասցնում իր մշակողներին։ Դրանից էլ տեղի է ունենում այն, որ դուք կրծում ու խժռում եք միմյանց, պատերազմներ մղում ու մահացու վերքեր հասցնում։ Իսկ այժմ կարող է դադար առնել ձեր ատելությունը, կհանդարտվեն կռիվները, և կնիրհի երկպառակությունը։ Ճամփա ընկեք դեպի Սուրբ Գերեզմանը, խլեք այդ երկիրը անհավատներից և ձերը դարձրեք։ Այդ հողում «մեղր ու կարագ է հոսում»: Երուսաղեմը երկրիս ամենաբարեբեր մարգարիտն է։ — [14]

1096 թ սկզբներին սկսվեց խաչակիրների առաջին արշավանքը։ Գարնանը ճանապարհ ընկան գյուղացիներից կազմված ջոկատները։ Երբ նրանք հասան Կոստանդնուպոլիս, 50.000-ից կենդանի էր մնացել 20.000-ը։ Չսպասելով ասպետների ժամանմանը` նրանք անցան Բոսֆորի նեղուցը և շարժվեցին դեպի Նիկեա քաղաք, որտեղ էլ և ջախջախվեցին սելջուկ-թուրքերի կողմից։ Փրկվեց միայն երեք հազարը։ 100.000 հեծյալ և 300.000 հետևակ ասպետները օրհնված Հռոմի Պապի կողմից, Իտալիայից և Ֆրանսիայից ճամփա ընկան Կոստանդնուպոլիս 1096 թ օգոստոսի 15-ին։ 1096 թ դեկտեմբերին նրանք հասան Կոստանդնուպոլիս։ Ստանալով մեծաքանակ աջակցություն Բյուզանդիայից, նրանք ափ իջան Փոքր Ասիայում և պաշարեցին Նիկեա քաղաքը։ Քաղաքը գրավվեց 1097 թ. հունիսի 19-ին։ <sup>[15]</sup> Խաչակիրները շարունակեցին իրենց երկարատև արշավը Փոքր Ասիայով շոգ ամառվա պայմաններում։ Դրան հետևեց Անտիոքի երկարատև պաշարումը, որ սկսվեց 1097 թ. հոկտեմբերին և տևեց մինչև 1098 թ հունիսը։ Պաշարումն ավարտվեց միայն այն բանից հետո, երբ դարպասները բացեց ծագումով մի հայ զինվոր։ Մտնելով քաղաք <sup>[16]</sup> խաչակիրները սկսեցին մուսուլման բնակիչների ջարդն ու մզկիթների ոչնչացումը։ <sup>[17]</sup> Չնայած մուսուլմանների մի մեծ բանակ շարժվեց դեպի Անտիոք, սակայն հունիսի 28-ին խաչակիրները ջախջախեցին նրանց։ Իսկ մինչ այդ, խաչակիրները, օգտվելով այն փաստից, որ Եդեսիայի հայազգի կառավարիչը լինելով հունադավան աջակցություն չէր ստանում տեղի հայ բնակչության կողմից, սպանեցին նրան և ստեղծեցին իրենց առաջին պետությունը։ Անտիոքից հետո, հյուծված խաչակիրները, գրավելով ծովափնյա քաղաքները մեկը մյուսի հետևից, 1099 թ. հունիսի 7-ին հասան Երուսաղեմ` ունենալով նախնական ուժերի ընդամենը կեսը։ ^[18]

Երուսաղեմի պաշարումը

Հասնելով Երուսաղեմ, խաչակիրները հանդիպեցին հրեաների և մուսուլմանների համառ դիմադրությանը։ Սակայն նրանք անհաջողության մատնվեցին և 1099 թ. հուլիսի 15-ին խաչակիրները մտան քաղաք։ ^[17] Ինչպես Անտիոքում, այստեղ նույնպես սկսվեցին մուսուլմանների և հրեաների ջարդ և մզկիթների ոչնչացում։ ^[19] Աղբյուրներից մեկում նշվում է, որ «մեկուսացումն ու վախը»,^[1] որ զգում էին ֆրանկները (խաչակիրները) գտնվելով հայրենիքից այդքան հեռու, բացատրում է այդ արարքների, ինչպես նաև 1098 թ-ի Մաարայի պաշարման ժամանակ մարդակերության դեպքերի պատճառները։ ^[20] Առաջին խաչակրաց արշավանքի հետևանքով ստեղծվեցին մի շարք խաչակրաց թագավորություններ. Երուսաղեմի թագավորությունը, Անտիոքի դքսությունը, Եդեսիայի կոմսությունն ու Տրիպոլիի կոմսությունը։ Դրանցից ամենախոշորը Երուսաղեմի թագավորությունն էր, որտեղ 120,000 խաչակիրները (մեծ մասամբ ֆրանսիախոս) իշխում էին 350,000 մուսուլմանների, հրեաների և բնիկ ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչների նկատմամբ, ովքեր այդտեղ էին բնակվում դեռևս արաբական նվաճումներից առաջ։ ^[21]

— [22]

Ընդհանուր առմամբ, ներքին հակասությունների պատճառով, մուսուլմանները սկզբնական շրջանում թույլ դիմադրություն ցույց տվեցին խաչակիրներին։ ^[23] Սակայն կամաց-կամաց մուսուլմանները սկսեցին միավորվել, և արդեն 1144 թ. Զանգի ամիրայի գլխավորությամբ խաչակիրներից գրավեցին Հայոց Միջագետքի երբեմնի ծաղկուն քաղաք Եդեսիան։ Այն առաջին քաղաքն էր Մերձավոր Արևելքում, որ գրավվեց խաչակիրների կողմից, և առաջինն էր, որ վերագրավվեց մուսուլմանների կողմից։ Եդեսիայի գրավումից հետո, Հռոմի Պապը կազմակերպեց Երկրորդ խաչակրաց արշավանքը։

Առաջին խաչակրաց արշավանքի հետևանքները

     Բյուզանդական կայսրությունը մինչ Առաջին խաչակրաց արշավանքը     Բյուզանդական կայսրությունը Առաջին խաչակրաց արշավանքից հետո     Առաջին Խաչակրաց արշավանքի ուղիները

Առաջին խաչակրաց արշավանքի ամենակարևոր հետևանքը Երուսաղեմի ազատագրումն էր և մի շարք խաչակրաց պետությունների ստեղծումը Լևանտում։ Մյուս կարևոր հետևանքը առևտրական կապերի աշխուժացումն էր Եվրոպայի և Մերձավոր Արևելքի ու Ասիայի միջև։ Սակայն Առաջին խաչակրաց արշավանքն ունեցավ նաև բացասական հետևանքներ։ Դրանցից էր օրինակ այն, որ Առաջին խաչակրաց արշավանքի հետևանքով Եվրոպայում սկսվեցին հալածվել հրեաները, իսկ Արևելյան Եվրոպայում սկսեցին նոր խաչակրաց արշավանքներ ընդդեմ Արևելյան Ուղղափառ եկեղեցու ներկայացուցիչների։
13-րդ դարում, և հատկապես 1291 թ. Ակրայի վերջնական անկումից ու Ալբիգենսյան խաչակրաց արշավանքի հետևանքով կատարների աղանդի վերջնական ոչնչացումից հետո խաչակիրներն օգտագործվում էին Պապի կողմից, ապահովելու նրա շահերը ողջ կաթոլիկ Եվրոպայով մեկ։
Որպեսզի ապահովվեր ուխտագնացների կյանքն ու ունեցվածքը ստեղծվեցին մի շարք հոգևոր-ասպետական միաբանություններ։ Այդպիսի միաբանություններից էին` Հիվանդախնամները, Տաճարականները և հետագայում նաև Տևտոնները։
Լևանտում մնացած վերջին խաչակրաց միաբանությունը Հիվանդախնամներն էին, ովքեր Ակրայի անկումից հետո կարողացան պահել Հռոդոս կղզին, իսկ 16-րդ դարում քշվեցին Մալթա և վերջնականապես ոչնչացվեցին Նապոլեոն Բոնապարտի կողմից 1798 թ.։

Երկրորդ խաչակրաց արշավանք

     Հիմնական հոդված ՝ Երկրորդ խաչակրաց արշավանք

Խաղաղ ժամանակներին հետևեց Եդեսիայի գրավումը մուսուլմանների կողմից։ Կազմակերպվեց Երկրորդ խաչակրաց արշավանքը։ Ֆրանսիական և հարավ-գերմանական խաչակիրները Լուի VII-ի և Կոնրադ III-ի գլխավորությամբ, համապատասխանաբար, հասան Երուսաղեմ 1147 թ., սակայն չկարողացան տանել ոչ մի խոշոր հաղթանակ։ Նրանց Դամասկոսը գրավելու ծրագրերը նույնպես մատնվեցին անհաջողության։ ^[25] Սակայն Միջերկրական ծովի մյուս ափում Երկրորդ խաչակրաց արշավանքը մեծ օգուտ բերեց։ Որոշ խաչակիրներ կանգ առան Պորտուգալիայի թագավորությունում, միացան Աֆոնսո Ա Պորտուգալացուն և վերանվաճեցին Լիսաբոնը մուսուլմաններից 1147 թ.։^[25] Այդ խմբի մի մասն էլ օգնեց Բարսելոնայի իշխանին գրավել Տորտոսան մյուս տարի։ ^[26] Արդեն 1150 թ. Գերմանիայի կայսրը և Ֆրանսիայի թագավորը ետ էին վերադարձել Սուրբ Երկրից առանց որևէ լուրջ հաջողության։ ^[27] Հյուսիսայի գերմանացիները և դանիացիները հարձակվեցին Վենդերի վրա 1147 թ. Վենդական խաչակրաց արշավանքի ժամանակ, որը նույնպես չպսակվեց հաջողությամբ։

Երրորդ խաչակրաց արշավանք

1187 թ. Սալահ ադ Դինը` Եգիպտոսի նոր սուլթանը, Հաթինի ճակատամարտում հաղթանակ տոնելով նվաճեց Երուսաղեմը։ Այսպիսով, մոտ մեկ դար ընդմիջումից հետո քաղաքը նորից անցավ մահմեդականների ձեռքը։ Երուսաղեմի հանձնվելուց հետո, Սալահ ադ Դինը խնայեց քրիստոնյա բնակչությանը և խաչակիրներից ստացված գումարի դիմաց չոչնչացրեց եկեղեցիները։ <sup>[28][29]</sup>
Սալահ ադ Դինը հիշվում է քրիստոնեական և մահմեդական աղբյուրներում, որպես մարդ, ով «միշտ հավատարիմ էր իր խոսքին»։<sup>[31]</sup> Սալահ ադ Դինի հաղթանակները ցնցեցին Եվրոպան։ Հռոմի Պապը նոր խաչակրաց արշավանք ձեռնարկեց, որը ղեկավարում էին այն ժամանակվա ուժեղագույն միապետերը` Ֆիլիպ Բ Գեղեցկատեսը (Ֆրանսիա), Ռիչարդ Ա Առյուծասիրտը (Անգլիա) և Ֆրիդրիխ Բարբարոսան (Գերմանական ազգի Սրբազան Հռոմեական կայսրություն)։ Այդ պատճառով Երրորդ խաչակրաց արշավանքը երբեմն կոչում են «Արքաների խաչակրաց արշավանք»։ Կիլիկիայի հայ իշխան Լևոն Բ որոշում է օգտվել այդ առիթից և օգնության դիմաց Ֆրիդրիխից ցանկանում է թագ ստանալ։ Չնայած Ֆրիդրիխը խեղդվում է Կիլիկիայի գետերից մեկն անցնելու ժամանակ, այդ փաստը չի խանգարում Լևոնին 1198 թ-ի հունվարի 6-ին թագադրվել Կիլիկիայի թագավոր։ 1190 թ. Ֆրիդրիխ Շիկամորուսի խեղդվելուց անմիջապես հետո գերմանական զորքի մի մասը վերադառնում է։ Մյուս մասը Ֆրիդրիխի որդի` Ֆրիդրիխ Կրտսերի գլխավորությամբ Մամեստիայի և Տարսոնի վրայով անցավ Անտիոք, որտեղ էլ թաղեցին Ֆրիդրիխ Շիկամորուսին։ Ապա գերմանացի խաչակիրները շարունակելով իրենց ուղին` գնացին միացան Ակրան պաշարող մյուս խաչակիրներին։ Այստեղ 1191 թ. մեռավ նաև Ֆրիդրիխ Կրտսերը։ ^[32] Մինչև Սուրբ Երկիր հասնելը Ռիչարդը բյուզանդացիներից 1191 թ. գրավում է Կիպրոսը և հիմնում խաչակրաց թագավորություն։^[25] Կիպրոսը մնում է քրիստոնյաների ձեռքում մինչև 1571 թ., երբ Օսմանյան կայսրությունը գրավում է կղզին Վենետիկից։ ^[25] Երկարատև պաշարումից հետո, Ռիչարդ Առյուծասիրտը վերագրավում է առափնյա Ակրա քաղաքը։ 1191 թ. Ակրայի վերանվաճումից հետո Ֆիլիպը ֆրանսիական զորքի հետ մեկտեղ վերադառնում է։ Խաչակիրները շարժվում են հարավ։ Նրանք ջախջախում են մուսուլմաններին Արսուֆի մոտ, վերանվաճում են Ջաֆֆա նավահանգիստը և մոտենում են Երուսաղեմի մատույցներին։ ^[25] Սակայն Ռիչարդը մտածեց, որ գրավելուց հետո չի կարողանա պահել Երուսաղեմը, քանի որ խաչակիրների մեծ մասը կվերադառնա։^[25] Այդ իսկ պատճառով Ռիչարդ Առյուծասիրտը պայմանագիր է կնքում Սալահ ադ Դինի հետ, ըստ որի քրիստոնյա ուխտավորներին երեք տարով թույլատրվում է այցելել Երուսաղեմ։ Երուսաղեմի թագավորության նոր մայրաքաղաք է հռչակվում Ակրան։ Խաչակիրները վերադարձան Եվրոպա առանց վերագրավելու Երուսաղեմը։
Ռիչարդը մտադրվել էր վերադառնալով Եվրոպա, կազմակերպել նոր խաչակրաց արշավանք։ Սակայն նրա նավերը ծովաբեկության են ենթարկվում Ավստրիայի մոտ, որտեղ իր թշնամի Լեոպոլդ Ե-ն գերի է վերցնում նրան։ Հետագայում Ռիչարդը վերադառնում է Անգլիա, սակայն զոհվում է ճակատամարտերից մեկում։ Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր Հենրիխ VI 1197 թ. կազմ-պատրաստ էր նոր խաչակրաց արշավանքի համար, սակայն մահանում է նույն տարում մալարիայից։

Չորրորդ խաչակրաց արշավանք

Չորրորդ խաչակրաց արշավանքը նախաձեռնվեց Հռոմի Պապի կողմից 1202 թ.։

Եվ քանի որ բոլորին պարզ էր դարձել, որ խաչակրաց պետությունների գլխավոր հակառակորդը Եգիպտոսն էր, որոշվեց ներխուժել Սուրբ Երկիր Եգիպտոսով։ Սակայն խաչակիրները չունեին բավականաչափ գումար, որպեսզի վճարեին Վենետիկի Հանրապետությանը նավերի և պաշարների համար։ Այդ ժամանակ Վենետիկի դոժ Էնրիկո Դանդոլոն առաջարկեց խաչակիրներին գումարի դիմաց հնազանդեցնել քրիստոնեական Զադար քաղաքը։ Իսկ դրանից հետո, այն պատճառով, որ Կոստանդնուպոլիսը Վենետիկի գլխավոր մրցակիցն էր, դոժը կարողացավ համոզել խաչակիրներին արշավել քրիստոնեական Բյուզանդիայի դեմ։ Խաչակրաց արշավանքի առաջնորդները որոշեցին արշավել Կոստանդնուպոլիս և գահին բազմեցնել իրենց թեկնածուին։ Որոշ մարտերից և 1204 թ. Կոստանդնուպոլսի գրավումից հետո խաչակիրները ստեղծեցին այսպես կոչված Լատինական կայսրությունը, որ այդպես կոչվեց այն պատճառով, որ ժամերգությունը կատարվում էր լատիներենով, և մի քանի այլ մանր խաչակրաց պետություններ։ Այս իրադարձությունները համարվում են արևելյան ուղղափառ և արևմտյան կաթոլիկ եկեղեցիների վերջնական բաժանումը։

Երեխաների խաչակրաց արշավանք

Երեխաների խաչակրաց արշավանքով բնութագրվում են 1212 թ-ի այսպես կոչված խաչակրաց արշավանքները։ Ամեն ինչ սկսվեց նրանով, որ մեծ քանակությամբ երեխաներ Ֆրանսիայից և Գերմանիայից որոշեցին ինքնուրույն ազատագրել Սուրբ Երկիրը։ Հռոմի Պապը համարեց նրանց ընտրյալներ Աստծո կողմից և հուսաց, որ նրանք ավելի հաջող կլինեն քան մեծահասակները։ Ֆրանսիական բանակի հրամանատարը` Ստեփանը, առաջնորդում էր 30,000 երեխաների, իսկ գերմանական ճյուղի հրամանատար Նիկոլասը` 7,000 երեխաների։ Երեխաներից ոչ ոք չհասավ Սուրբ Երկիր. մի մասը զոհվեց նավաբեկությունից ու սովից, իսկ մյուս մասը վաճառվեցին ստրկության Եգիպտոս։

Հինգերորդ խաչակրաց արշավանք

Եկեղեցին Լաթերանի 1215 թ. ժողովում մշակեց Սուրբ Երկիրն ազատագրելու ծրագիր։ Առաջին քայլով Ավստրիայի և Հունգարիայի խաչակիրները միացան Երուսաղեմի թագավորի և Անտիոքի դքսության խաչակիրներին և ետ գրավեցին Երուսաղեմը։ Երկրորդ քայլով նրանք գրավեցին Դամիետա քաղաքը Եգիպտոսում 1219 թ., սակայն Եկեղեցու պահանջով նրանք շարժվեցին դեպի Կահիրե. ճանապարհին, սննդամթերքի պակասի պատճառով նրանք ստիպված ետ վերադարձան, իսկ գիշերային հարձակումը խաչակիրների վրա Եգիպտոսի կառավարչի կողմից, վերջնականապես հյուծեց նրանց և շուտով խաչակիրները հանձնվեցին։ Եգիպտոսի կառավարիչ Ալ-Քամիլը ութամյա հաշտության պայմանագիր կնքեց Եվրոպայի հետ։
Ալ-Քամիլը պարգև սահմանեց մեկ բյուզանդական ոսկու չափով, իրեն բերած յուրաքանչյուր քրիստոնյայի գլխի համար։ 1219 թ. Ալ-Քամլիի հետ խոսելու նպատակով Սուրբ Ֆրանցիսկն անցավ Եգիպտոսի սահմանը։ Նրան և իր ուղեկցին` Իլլումինատուսին, գերի վերցրեցին և բերեցին Ալ-Քամլիի մոտ։ Ալ-Քամլին հիացած էր Սուրբ Ֆրանցիսկով և որոշ ժամանակ անցկացրեց նրա հետ։ Շուտով Սուրբ Ֆրանցիսկը ազատ արձակվեց։

Վեցերորդ խաչակրաց արշավանք

Ֆրիդիրիխ Բ-ն կառավարման ընթացքում բազմաթիվ խոստումներ էր տվել արշավելու դեպի Սուրբ Երկիր, սակայն միայն նրանից հետո, երբ այդ խոստումները չկատարելու համար Հռոմի Պապը բանադրեց նրան, Ֆրիդիրիխը կազմակերպեց նոր արշավանք 1228 թ.։ Շուտով նա զորքի հետ ափ իջավ Ակրայում և դիվանագիտության շնորհիվ հասավ աննախադեպ հաջողությունների. Երուսաղեմը, Նազարեթն ու Բեթղեհեմը տասը տարով վերադարձվեցին խաչակիրներին։
Այն բանից հետո, երբ Ֆրիդիրիխը 1229 թ. չկարողացավ գրավել Եգիպտոսը նա հաշտության պայմանագիր կնքեց Ալ-Քամլիի հետ։ Ըստ այդ պայմանագրի խաչակիրներին էր հանձնվում նախկին Երուսաղեմի թագավորության տարածքի մեծ մասը, բացառությամբ մի քանի մզկիթների, որոնք անցելու էին մուսուլմանների վերահսկողության տակ։ Խաղաղությունը տևեց շուրջ 10 տարի։ ^[36] Շուտ մուսուլմաններ դժգոհ մնացին Ալ-Քամլիի որոշումներից և 1244 թ. Երուսաղեմի պաշարումից հետո հետ գրավեցին քաղաքը։ ^[23]

Յոթերորդ խաչակրաց արշավանք

1243 թ. հակամարտություն սկսվեց Տաճարականների միաբանության և մուսուլմանների միջև։ Գազայում տեղի ունեցած ճակատամարտի հետևանքով, 48 ժամվա ընթացքում խաչակիրների բանակի մեծ մասը կործանված էր։ Շատ պատմաբաններ նշում են այս իրադարձությունը որպես Սուրբ Երկրում խաչակիրների դարաշրջանի ավարտի սկիզբը։ Ֆրանսիայի թագավոր Լուի Իններորդը խաչակրաց արշավանք կազմակերպեց, որ տևեց 1248-1254 թթ. և ավարտվեց անհաջողությամբ։ Նա անցկացրեց կյանքի մնացած մասը Ակրայի արքայական պալատում։

Ութերորդ խաչակրաց արշավանք

Ութերորդ խաչակրաց արշավանքը դարձյալ կազմակերպվել էր Ֆրանսիայի թագավոր Լուի IX կողմից 1270 թ.։ Նա ցանկանում էր օգնել Սիրիայում գտնվող խաչակիրների մնացորդներին։ Սակայն սկզբնապես նա արշավեց Թունիս, որտեղ էլ երկու ամիս անց կնքեց իր մահկանացուն։ Իր կատարած գործերի համար Լուին հետագայում սրբացվեց։ Երբեմն Ութերորդ խաչակրաց արշավանքը հաշվում են որպես Յոթերորդ, քանի որ երբեմն Վեցերորդ և Յոթերորդ խաչակրաց արշավանքները համարվում են մեկ խաչակրաց արշավանք։ Իններորդ խաչակրաց արշավանքը ևս երբեմն հաշվում են որպես Ութերորդի շարունակությունը։

Իններորդ խաչակրաց արշավանք

Քրիստոնյա երկրները Մերձավոր Արևելքում

Ապագա Անգլիայի թագավոր Էդվարդը 1271 թ. կազմակերպեց մի շարք արշավանքներ ընդդեմ բերբերների։ Սակայն Ֆրանսիայի թագավոր Լուիի մահից հետո, այս խաչակրաց արշավանքը ևս ավարտվեց անհաջողությամբ։ Այն դարձավ վերջինը խաչակիրների համար Մերձավոր Արևելքում։ ^[37]
Հետագայում` մամլուքներից ջախջախված խաչակիրները, հույսերը կապում էին մոնղոլների հետ, ովքեր քրիստոնյաներին համեմատաբար լավ էին վերաբերվում։ Մոնղոլների որոշ արշավանքներ նախագծված էին ֆրանկների կողմից։ Բացի խաչակիրներից Կիլիկյան Հայաստանը նույնպես հույսեր էր կապում մոնղոլների հետ։ Դրա վառ օրինակ կարող է հանդիսանալ Հեթում Ա-ի և Մանգու խանի միջև կնքված պայմանագիրը և այն փաստը, որ Կիլիկյան հայերը մինչև 14-րդ դարի սկզբները ռազմական օգնություն էին ցուցաբերում մոնղոլներին ընդդեմ մամլուքների։ Չնայած մոնղոլները կարողացան հասնել մինչև Դամասկոս, սակայն նրանք և խաչակիրները վատ էին համագործակցում, որը վառ երևաց Աին Ջալութ ճակատամարտում 1260 թ-ին։ Շուտով մամլուքները բերբերների հետ միասին կարողացան մաքրել ողջ Սուրբ Երկիրը մոնղոլներից և խաչակիրներից։ Մեկը մյուսի հետևից ընկան խաչակիրների վերջին հենակետերը. Անտիոքը` 1268 թ., Տրիպոլին` 1289 թ. և Ակրան` 1291 թ., այդպիսով վերջ դնելով խաչակիրների դարաշրջանին Մերձավոր Արևելքում։
պետությունների ուժեղ արտահայտված ֆեոդալական (ավատատիրական) բնույթն էր։ Մահմեդականների դեմ հաջող պայքարելու համար անհրաժեշտ էր միասնություն, սակայն դրա փոխարեն խաչակիրները իրենց հետ արևելք բերեցին ֆեոդալական մասնատվածությունը։ Խոշոր իշխանների (Եդեսիայի, Տրիպոլիի, Անտիոքի) թույլ ֆեոդալական կախվածությունը գլխավոր ֆեոդալից` Երուսաղեմի թագավորից, չէր տալիս Երուսաղեմի թագավորին այն իշխանությունը, որն անհրաժեշտ էր նրան մահմեդականների դեմ պայքարելու համար։<sup>[40]</sup> Մյուս թերություններից այն էր, որ բացառությամբ որոշ դեպքերի, իշխանների մեծ մասը ցանկանում էր ընդարձակել իր տիրույթները ի հաշիվ հարևանների։ Բացի դրանից Խաչակրաց պետությունների հիմնադրվելուց անմիջապես հետո դրանք հակամարտության մեջ մտան այլ քրիստոնյա պետությունների` Բյուզանդական կայսրության և Կիլիկյան Հայաստանի հետ, ինչը հյուծում էր հակամարտող կողմերի ուժերը ^[41]։ Իր բացասական հետևանքներն ունեցավ նաև Հռոմի Պապերի և Սրբազան Հռոմեական կայսրության տիրակալների միջև հակամարտությունը ^[42]։ Խաչակրաց պետությունները զբաղեցնում էին միայն ծովափնյա շրջանները, ինչը շատ փոքր տարածք էր մահմեդականների դեմ պայքարելու համար։ Խաչակիրները չէին վստահում տեղի հայ կամ ասորի բնակչությանը` փոխարենը հենվելով Արևմտյան Եվրոպայի կաթոլիկների վրա։ Սակայն Եվրոպան գտնվում էր բավականին հեռու` նրանք էլ, ովքեր գալիս էին Սուրբ Երկիր, կատարելով ուխտագնացություն, ետ էին վերադառնում հայրենիք։ ^[40]

Հայրենական մեծ պատերազմը

Գերմանիայի հարձակումը Խորհրդային Միության վրա

 

Դեռևս 1940թ. վերջերին Հիտլերը հաստատել էր ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակվելու իր պլանը` «Բարբարոսա» ծածկանվան տակ։ Նախատեսվում էր կայծակնային հարձակմամբ գրավել ԽՍՀՄ-ը և 1941թ. աշնանն ավարտել պատերազմը։ Ստալինը համոզված էր, որ Գերմանիան 1941թ. ընթացքում չէր հարձակվի ԽՍՀՄ-ի վրա։ Ուստի, Գերմանիայի հետ պատերազմի մասին բոլոր խոսակցությունները նրա կողմից դիտվում էին որպես սադրանք։ Սակայն 1941թ. հունիսի 22-ին, վաղ առավոտյան, Գերմանիան առանց պատերազմ հայտարարելու հարձակվեց Խորհրդային Միության վրա։ Միայն դրանից հետո, առավոտյան 03։30 րոպեին, Մոսկվայում Գերմանիայի դեսպան կոմս Շուլենբուրգը Կրեմլում հանդիպեց ԽՍՀՄ արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Վ. Մոլոտովին։ Դեսպանը հայտարարեց, որ «խորհրդային զորքերի կենտրոնացումը գերմանական սահմանի մոտ հասել է այնպիսի չափերի, որ գերմանական կառավարությունն այլևս չի կարող համբերել։ Այդ պատճառով էլ նա որոշեց ձեռնարկել համապատասխան հակամիջոցառումներ»։ Կոմս Շուլենբուրգը պատերազմ բառը չօգտագործեց, թեև այն արդեն սկսվել էր։ Այդ պատճառով էլ Վ. Մոլոտովը հարցրեց նրան. «Դա ի՞նչ է, պատերազմի հայտարարությո՞ւն է»։ Շուլենբուրգը ոչինչ չպատասխանեց։ Նա միայն հուսահատորեն թափահարեց ձեռքը և հեռացավ Կրեմլից<sup>[14]</sup>։
Գերմանիայի հետ միասին Խորհրդային Միության վրա հարձակվեցին Ռումինիան և Ֆինլանդիան։ ԽՍՀՄ-ին պատերազմ հայտարարեցին Իտալիան և Սլովակիան, իսկ հունիսի 21-ին` Հունգարիան։ Իսպանիան թեև հայտարարեց իր չեզոքության մասին, սակայն գեներալ Ֆրանկոն, որպես օգնություն Գերմանիային, խորհրդա-գերմանական ճակատ ուղարկեց «Երկնագույն դիվիզիան»^[15]։ Գերմանիայի դաշնակիցն էր նաև Բուլղարիան։
Գերմանիան և նրա դաշնակիցները խորհրդային երկրի դեմ կենտրոնացրել էին 190 դիվիզիա, հսկայական քանակությամբ ժամանակակից ռազմական տեխնիկա` հրետանի, տանկեր, ինքնաթիռներ։ Գերմանիայի տնօրինության տակ էր նրա կողմից նվաճված եվրոպական երկրների ամբողջ ռազմական և տնտեսական ներուժը։
Պատերազմական գործողությունները ծավալվեցին Բալթիկ ծովից մինչև Սև ծով ընկած հսկայական տարածքի վրա։ Պատերազմ սկսելով ԽՍՀՄ-ի դեմ` Գերմանիայի նպատակն էր մահացու հարված հասցնել իր գլխավոր գաղափարական հակառակորդին` կոմունիզմին, վերացնել Խորհրդային Միությունը որպես պետություն և այդ ուղիով լուծել իր համար կենսական տարածք ապահովելու խնդիրը։ Պատերազմի հենց սկզբից ԽՍՀՄ-ը հայտնվեց ծանր վիճակում։ Ռազմական առավելությունը և նախաձեռնությունը Գերմանիայի կողմն էր։ Խորհրդային երկրի վրա կախվել էր մահացու վտանգ։ 1941թ. հունիսի 30-ին ստեղծվեց Պաշտպանության պետական կոմիտե` Ստալինի նախագահությամբ։ Այդ կոմիտեի ձեռքում կենտրոնացվեց երկրի ռազմական, քաղաքական և տնտեսական ամբողջ կառավարումը։ Արագ տեմպերով սկսվեց թիկունքի աշխատանքների վերակառուցումը։ Ամբողջ ժողովուրդը ոտքի էր կանգնել ֆաշիստական զավթիչների դեմ կենաց և մահու պայքարի։ Դա Հայրենական մեծ պատերազմ էր։
Գերմանիան Խորհրդային Միության դեմ հարձակողական գործողությունները զարգացրեց երեք ուղղություններով` Հյուսիսային, նպատակ ունենալով գրավել Մերձբալթիկան և Լենինգրադը (այժմ` Սանկտ Պետերբուրգ), Կենտրոնական, որի գլխավոր նպատակը Մոսկվայի գրավումն էր, և Հարավային` ձգտելով տիրանալ Կիևին, Խարկովին, և Դոնբասին։ Հիտլերականները ծրագրել էին պատերազմը հաղթանակով ավարտել մինչև 1941թ. դեկտեմբերը։ Սկզբանական փուլում գերմանական զորքերը հասան տպավորիչ հաղթանակների։ Նրանք գրավեցին Մերձբալթիկան և շրջափակման օղակի մեջ վերցրին Լենինգրադը, տիրեցին Կիևին, Խարկովին և Դոնբասի մեծ մասին։ Իսկ 1941 թ. սեպտեմբեր ամսին հայտնվեցին Մոսկվայի մատույցներում, որտեղ ընթանում էին կատաղի մարտեր։
Խորհրդային հրամանատարությանը հաջողվեց մոբիլիզացնել բոլոր հնարավոր ուժերը և հակահարձակման անցնել սկզբում Ռոստովի, Տիխվինի և Ղրիմի շրջաններում, իսկ 1941թ. դեկտեմբերի 6-ին` Մոսկվայի տակ։ Խորհրդային զորքերը ծանր հարված հասցրին գերմանական զորքերին և մինչև 1942 թ. մարտ ամիսը նրանց հետ շպրտեցին մոտ 400 կիլոմետր։ Դա առաջին լուրջ պարտությունն էր, որ Գերմանիան կրեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, ինչը ցույց տվեց գերմանական բանակի անպարտելիության մասին տարածված տեսակետի սնանկ լինելը։ Շնորհիվ Մոսկվայի տակ տարած հաղթանակի` ձախողվեց հիտլերականների «Կայծակնային պատերազմի» («Բլիցկրիգի») ծրագիրը^[16]։

Եվրոպան 1943-1945թթ.

Ստալինգրադի (1942 թ.) և Կուրսկի (1943 թ.) ճակատամարտերը

     Հիմնական հոդված ՝ Ստալինգրադի պատերազմ (1942)

     Հիմնական հոդված ՝ Կուրսկի պատերազմ (1943)

1942թ. վերջերին Վոլգայի ափերին` Ստալինգրադից ոչ հեռու, ծավալվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ամենակարևոր և արյունալի ճակատամարտերից մեկը։ Մինչ այդ գերմանացիներին հաջողվել էր ուշքի գալ Մոսկվայի մատույցներում կրած ծանր պարտությունից, հակահարձակման անցնել հարավային ուղղությամբ ու դուրս գալ Ստալինգրադի մատույցները։ Ստալինգրադի ճակատամարտի ելքը կարևոր էր ինչպես ընդհանուր պատերազմի ճակատագրի, այնպես էլ Անդրկովկասի, մասնավորապես Հայաստանի համար։ Թուրքիան իր ռազմական ուժերը կենտրոնացրել էր Անդրկովկասի սահմանների մոտ, պատրաստ էր Ստալինգրադի անկման դեպքում ներխուժել Հայաստան և Անդրկովկաս, որը կարող էր ողբերգական հետևանքներ ունենալ հայ ժողովրդի համար։ Բարեբախտաբար դա տեղի չունեցավ։ Խորհրդային զորքերը 1942 թ. նոյեմբերի 19-ին անցան հակահարձակման և շրջապատեցին գերմանացիների ստալինգրադյան խմբավորումը, որը բաղկացած էր 22 դիվիզիայից` մոտ 330 հազար զինվոր և սպա^[17]։ 1943թ. փետրվարի 2-ին, ծանր կորուստներից հետո, այդ խմբավորումն անձնատուր եղավ։
Խորհրդային զորքերի հաղթանակը Ստալինգրադի մոտ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում արմատական բեկման սկիզբ դրեց։
Ստալինգրադից հետո խորհրդային բանակը խոշոր հաջողություններ ձեռք բերեց նաև հյուսիսում։ 1943 թ. հունվարին խորհրդային զորքերին հաջողվեց ճեղքել Լենինգրադի շրջափակման օղակը, իսկ հուլիս-օգոստոսին` կարևոր հաղթանակ տանել Կուրսկի ճակատամարտում։ 1943 թ. վերջերին Կարմիր բանակի զորամիավորումները անցան Դնեպրը և ազատագրեցին Կիևը։

ԱՄՆ-ի` պատերազմի մեջ մտնելը

Ֆ. Ռուզվելտը ստորագրում է Ճապոնիային պատերազմ հայտարարելու հրամանագիրը։

1941թ. դեկտեմբերի 7-ի առավոտյան ճապոնական ռազմանավերը և ավիացիան հանկածակի հարձակվեցին Հավայան կղզիներում գտնվող ամերիկյան Պիրլ Հարբոր ռազմածովային հենակայանի վրա։ Հաջորդ օրը ԱՄՆ-ն պատերազմ հայտարարեց Ճապոնիային։ Դեկտեմբերի 11-ին ԱՄՆ-ին պատերազմ հայտարարեցին Ճապոնիայի դաշնակիցներ Գերմանիան և Իտալիան։ ԱՄՆ-ն էլ իր հերթին պատերազմ հայտարարեց նրանց։
Զարգացնելով իրենց հաջողությունները` ճապոնացիները մինչև 1942թ. գարունը գրավեցին Թաիլանդը, Ֆիլիպինները, Մալայան, Բիրման, Ինդոնեզիան, Սինգապուրը, Հոնկոնգը և ներխուժեցին Հարավարևմտյան Չինաստան ու Արևելյան Հնդկաստան։ Այսպիսով` 1941 թ. վերջին պատերազմի մեջ ներգրավվեցին աշխարհի բոլոր խոշոր պետությունները։

Հրեաների դրությունը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին

Երբ սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, նացիստները գրավեցին հրեաների ստվար զբաղեցրած տարածքներ, ինչպիսիք են Լեհաստանը, Բալթյան երկրները, Ուկրաինան, Բելոռուսիան։
Խոշոր քաղաքներում (ավելի հազվադեպ՝ ոչ խոշոր քաղաքներում) կառուցվում էին հրեական գետոներ, ուր քաղաքներից և արվարձաններից արտաքսվում էր հրեական ամբողջ հասարակարգը։ Խոշորագույն գետո ստեղծվել է Վարշավայում. այն ներառում էր 480 հազար մարդ։
ԽՍՀՄ-ի տարածքում խոշորագույն գետոներ էին Լվովի գետոն (409 հազար մարդ, գոյություն է ունեցել 1941 թ. մարտից մինչև 1943 թ. հունիսը) և Մինսկի գետոն (մոտ 100 մարդ, լուծարվել է 1943 թ. հոկտեմբերի 21-ին)։ Մինչ հրեաների զանգվածային բնաջնջման մասին որոշումը ընդունելը՝ գերմանացիները կիրառում էին «հրեական հարցի լուծման» հետևյալ սխեման.

• եվրոպական բնակչության կենտրոնացում քաղաքների խոշոր շրջաններում՝ գետոներում
• ոչ հրեա բնակչության անջատում հրեականից՝ զատում
• հրեաների լիակատար անջատում հասարակական կյանքից
• գույքի բռնագրավում, տնտեսական կյանքի բոլոր բնագավառներից հրեաների անջատում
• ծանր ֆիզիկական աշխատանքը դարձնել հրեաների միակ գոյատևման միջոց։

Խմբակային գնդակահարումներ

     Հիմնական հոդված ՝ Հոլոքոստը ԽՍՀՄ տարածքում

ԽՍՀՄ-ում բնակվող հրեաները, որպես կանոն, ոչնչացվում էին իրենց բնակության վայրերում (գերմ.՝ Einsatzgruppen)։ Օդեսայի օկուպացված շրջաններում հրեաների ոչնչացմամբ զբաղվում էր ռումինական բանակը։ Բալթյան երկրների, Ուկրաինայի, Բելոռուսիայի ամբողջ տարածքով մեկ գրեթե յուրաքանչյուր ոչ մեծ քաղաքին, գյուղին կից գտնվում էին այսպես կոչված «փոսերը»՝ բնական հեղեղատները, ուր վտարում և գնդակահարում էին տղամարդկանց, կանանց, երեխաներին։
Արդեն 1941 թ. հունիսի վերջին Կաունասում գերմանացիների և իրենց լիտվացի մեղսակիցների ձեռքով սպանվեցին հազարավոր հրեաների. Վիլնյուսի 60 հազար հրեաներից 45 հազարը մահացավ Պոնարայի զանգվածային գնդակահարումների ընթացքում, որը տևեց մինչև 1941 թ. վերջը։ Սպանությունների ալիքը տարածվեց ամբողջ Լիտվայով։ 1942 թ.-ին հրեական համայնքների մնացորդներ էին մնացել միայն Կանուաս, Վիլնյուս, Շյաուլյայ և Շվեհչիս քաղաքներում։
Լատվիայում մի քանի շաբաթվա ընթացքում ոչնչացվեց գավառական քաղաքների ամբողջ հրեական բնակչությունը. պահպանվեցին միայն Դաուգավպիլսի, Ռիգայի և Լիեպայի համայնքները։ Ռիգայում բնակվող երեսուներեք հազար հրեաներից քսանյոթ հազարը սպանվեց 1941 թ. նոյեմբերի վերջից դեկտեմբերի սկիզբը ընկած հատվածում։ Այդ ժամանակ էլ ոչնչացվեցին Դաուգավպիլսի և Լիեպայի հրեաները։
Էստոնիայի եվրոպական բնակչության զգալի մասը, որը 1940 թ.-ի դրությամբ հաշվվում էր մոտ 4,5 հազար մարդ, կորողացավ խուսափել սպանդից։ 1941 թ. հունիսի 14-ին՝ պատերազմից ընդհամենը 8 օր առաջ, մոտ 500 հրեաներ 10 հազար էստոնացիների հետ ԽՍՀՄ-ի ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի միջոցով գաղթեցին Սիբիր, մոտ 500 տղամարդ հրեաներ զորակոչվեցին Կարմիր բանակ կամ ընդուվեցին կործանիչ գումարտակներ։ Էստոնիայի 3,5 հազար հրեաներից միայն 950-ը չկարողացան կամ չցանկացան տարհանվել։ Մոտ 2-2,5 հազար հրեաներ կարողացան տարհանվել ԽՍՀՄ-ի ներքին շրջաններ, որին նպաստեց այն փաստը, որ գերմանացիները զբաղեցրին Տալլինը միայն 1941 թ. օգոստոսի 28-ին։ Այն 929 հրեաները, ովքեր Էստոնիայում էին, գնդակահարվեցին մինչև 1941 թ.-ի վերջը Ռիգայից ժամանած համար 1ա զոնդերխմբի կողմից, որը ղեկավարում էր շտանդարտենֆյուրեր Մարտին Զանդբերգերը։
Գնդակահարություններ եղան Տալլինում, Տարտուում և Պյարնուում։ 1942 թ. փետրվարյան դեպքերը Բեռլինում առիթ հանդիսացան, որ Էստոնիան դառնա առաջին և միակ եվրապական երկիրը «հրեաներից ազատ» (գերմ.՝ «Judenfrei»)։
Բելոռուսիայում հրեաների միայն փոքր մասը կարողացավ տարհանվել քաղաքի խորքեր։ 1941 թ. հունիսին Բելոստոկում սպանվեցին հազարավոր հրեաներ։ Հինգ օրվա ընթացքում Մինսկում և նրա շրջակայքում բնակվող մոտ 80 հազար հրեաներ կենտրոնացվեցին գետոներում (ստեղծվել էին 1941 թ. հունիսի 20-ին)։ Մինչ ձմռան սկիզբը ավելի քան 50 հազար մարդ սպանվել էր։ Օկուպացման առաջին ամիսներին սպանվեց Վիտեբսկում, Գոմելում, Բոբրույսկում և Մոգիլյովում բնակվող հրեաների մեծամասնությունը։ Բելոռուսիայում և մյուս օկուպացված տարածքներում (հատկապես Սմոլենսկի շրջանում) ստեղծված քսաներեք գետոներից 12-ը լիկվիդացվին մինչև 1941 թ.-ի վերջը, իսկ հաջորդ վեցը՝ 1942 թ.-ի առաջին ամիսներին։
Արևմտյան Ուկրաինայում գերմանացիները և տեղի բնակչությունը ջարդը սկսեց 1941 թ. հունիսի վերջից հուլիսի սկիզբը ընկած ժամանակահատվածում։ Լվովում հունիսի 30-ից հուլիսի 3-ը սպավնեց չորս հազար հրեա, իսկ հուլիսի 25 - 27-ին՝ մոտ երկու հազար։ Լուցկը գրավելուց մի քանի օր անց այնտեղ սպանվեցին երկու հազար հրեաներ. քսանյոթ հազար հրեաներից ճիշտ քսանմեկ հազարը սպանվեց 1941 թ.-ի նոյեմբերին։
Կենտրոնական և Արևելյան Ուկրաինայի այն հրեաները, ովքեր չկարեցան տարհանվել մինչև գերմանացիների ժամանելը, ընկան նացիստների ձեռքը։ Գերմանական զորքերի ժամանումը արևելք և ԽՍՀՄ-ի հսկայական տարածքների զբաղեցումը նրանց կողմից հանգեցրին նրան, որ նացիստների ազդեցության տակ ընկան այն հրեաները, ովքեր կարողացել էին փախչել արևելյան երկրների շրջաններից մինչ պատերազմական գործունեությունների սկսվելը։ Ուկրաինայում հրեական համայնքների մեծամասնությունը ոչնչացվեց առանց հետք թողնելու։ Ուկրաինայի՝ մինչպատերազմական շրջանում ապրող յոթանասուն հրեական կենտրոններից 43-ը ոչնչացվեցին 1941 թ.-ին, իսկ մնացածը՝ մինչ 1942 թ.-ի կեսը։
1941 թ. հոկտեմբերին Ղրիմում տեղի բնակչության ակտիվ օգնությամբ սպանվեցին մոտ հինգ հազար տեղի հրեաներ և մոտ 18 հազար արտագաղթած հրեաներ։ Լենինգրադյան և Նովգորոդյան շրջաններում, Հյուսիսային Կովկասում և Ղրիմում հրեաների ոչնչացումը իրականացվում էր միանգամից տարածքը գրավելուց հետո։
Սակայն Կալուժիսկյան և Կալինինյան շրջաններում հակահարձակման շնորհիվ այդ տարածքներում չիրագործվեց հրեաների ամբողջական ոչնչացում։ Հրեաների սպանությունները Հարավային Ռուսաստանում և Հյուսիսային Կովկասում սկսվեցին 1942 թ. ամռանը։ 1942 թ. օգոստոսի 11-ին հրեաների մասայական սպանություն տեղի ունեցավ Դոնի Ռոստովում։ Հրեաներին ոչնչացրին նաև հաջորդ օրերի ընթացքում և այդպես մինչև քաղաքի ազատագրումը։ Դոնի Ռոստովի երկրորդ օկուպացիայի ժամանակ հրեաների զոհերի թիվը, տարբեր մասնագետների կարծիքով, 15 000-ից 30 000 էր։

«Հրեական հարցի վերջնական լուծումը»

     Հիմնական հոդված ՝ Հրեական հարցի վերջնական լուծումը

1941 թ. հունիսի 31-ին Գերման Գերինգը ստորագրեց Ռեյնխարդ Գեյդրիխի՝ Կայսրության ապահովության գլխավոր գրասենյակի (գերմ.՝ Reichssicherheitshauptamt) պետ նշանակվելու հրամանը, ով էլ պատասխանատու դարձավ «հրեական հարցը վերջնական լուծելու»։
1941 թ. հոկտեմբերին սկսվեց հրեաների տարհանումը Գերմանիայից Լեհաստանի, Բալթյան երկրների և Բելոռուսիայի գետոներ։
1942 թ. հունվարին Վանզեյսկյան կոնֆերանսում հաստատվեց «հրեական հարցի վերջնական լուծման» ծրագիրը։ Այս որոշումը չէր ազդարարվել,և քչերը (այդ տվում և ապագա զոհերը) կորող էին հավատալ, որ 20-րդ դարում կիրագործվի այսպիսի ոչնչացում։
Գերմանիայի, Ֆրասիայի, Նիդերլանդների, Բելգիայի հրեաներին ուղարկում էին արևելք՝ Լեհաստանի և Բելոռուսիայի ճամբարներ և գետոներ։ Լեհաստանում ստեղծվում էին մահվան ճամբարներ, որոնք հաշվարկված չէին բազմաթիվ մարդկանց բնակության համար, այլ նախատեսված էին նոր ժամանածների արագ ոչնչացման համար։ Մահվան առաջին ճամբարների (Հելմնո և Բելժեց) կառուցման վայրերը արդեն իսկ որոշված էին 1941 թ. հոկտեմբերին։ Լեհաստանի հրեաների ոչնչացումը անվանում են «Օպերացիա Ռեյնխարդ»՝ ի պատիվ 1942 թ. մայիսին Պրահայում սպանված Ռեյնխարդ Գեյդրիխի։
1941 թ. դեկտեմբերի սկզբին սկսեց գործել Հելմնոյի առաջին մահվան ճամբարը։ Այնտեղ հրեաներին սպանում էին ածխածնի օքսիդով փակ բեռնատար մեքենաներում։
1942 թ. հուլիսին սկսվեցին մասայական տարհանումներ Վարշավայի գետոյից (ստեղծված գետոներից ամենամեծը) Տրեբլինկի մահվան ճամբար։ Մինչ 1942 թ. սեպտեմբերի 13-ը տարհանվեցին կամ մահացան գետոյում 300 հազար Վարշավայի հրեաներ։
Լոդզ քաղաքի գետոյում պահվում էին մինչև 160 000 հրեաներ։ Այս գետոն ոչնչացվեց աստիճանաբար. տարհանման առաջին ալիքը դեպի Հելմնո իրականացվեց 1942 թ. հունար-մայիս ամիսներին (Լոդզի և Կալիշկսյան շրջանի գավառական քաղաքների 55 հազար հրեաներ), այնուհետև տարհանումների հաջորդ ալիքները Հելմնո և այլ ճամբարներ, իսկ 1944 թ. սեպտեմբերի 1-ին այն վերջնականապես լուծարվեց։
Լյուբլյանայի հրեական բնակչությունը ուղարկվեց Բելժեցի ոչնչացման ճամբար։ 1942 թ. մարտի 17-ապրիլի 14-ը ընկած ժամանակահատվածում մահվան ուղարկվեցին 37 հազար հրեաներ, իսկ չորս հազար հրեաներ, ովքեր չէին ուղարկվել, կենտրոնացվեցին Մայդան-Թաթարական գետոյում։ 1942 թ. մարտին Բելժեց քաղաք տեղափոխվեցին Լյուբլյանայի բոլոր հրեաները։ 1942 թ. մարտին Լվովից Բելժեց ուղարկվեցին մոտ 15 հազար հրեաներ, իսկ օգոստոսին՝ ևս 50 հազար։
1942 թ. հունիսին և հոկտեմբերին հրեաների մեծամասնությունը Կրակովից տեղափոխվեց Բելժեց. 1943 թ. մարտին այնտեղ մնացած մոտ վեց հազար հրեաներ տեղափոխվեցին Պլաշուվ, իսկ մոտ երեք հազարը՝ Օսվենցիմ։ 1942 թ. սեպտեմբերին Ռոդոմի, Կելցի, Չենստոխովի և Արևելյան Լեհաստանի այլ քաղաքների հրեաների մածամասնությունը ուղարկվեց Տերբլինկա։ Ռադոմսկյան շրջանի 300 հազար հրեաներից 1942 թ. վերջին ողջ մնաց միայն 30 հազարը։
1942 թ.-ին ոչնչացվեցին Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի հրեաների մեծամասնությունը և Արևմտյան Եվրոպայի հրեաների զգալի մասը։ 1943 թ. սովետական բանակի հարձակումը, Ստալինինգրադյան ճակատամարտի դրության փոփոխությունը և Ռոմելի բանակի պարտությունը Էլ-Ալամեյնում հանգեցրին հրեաների նկատմամբ նացիստների կոտորածների տեմպի արագացման։
Սովտական բանակի արագ առաջխաղացումը արևմուտք ստիպեց էսէսներին լուծարել գետոները և աշխատանքային ճամբարները, վերացնել իրենց կատարած հանցագործության հետքեը։ Հատուկ ստորաբաժանումներ (գերմ.՝ Sonderaktion 1005) զբաղվում էին դիակների այրմամբ մասայական գնդակահարությունների վայրերում։ Արագ կերպով լուծարվեցին Լեհաստանի, Ուկրաինայի, Բելոռուսիայի, Լատվիայի և Լիտվայի գետոները և ճամբարները։ Սկսվեց հրեաների մասայական տարհանում Իտալիայից, Նորվեգիայից, Ֆրանսիայից, Բելգիայից, Սլովակիայից և Հունաստանից Օսվենցիմ, որը շարունակվեց մինչև 1944 թ.։
Հունգարիայում հրեաների ոչնչացումը սկսվեց այն բանից հետո, երբ սովետական բանակը գրավեց երկրի արևելյան շրջանները։

Պատերազմի ավարտը

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ 1943 - 1945թ. հրեաների ոչնչացման ծրագիրը (մինչև 1945 թ. մայիսի Գերմանիայի հանձնումը) իրականացվեց երկու երրորդով։ 1943 - 1944 թ. աշխատուժի պակասը և միաժամանակ միլիոնավոր մանդկանց անհիմն սպանությունները առաջացրին նացիստական վարնախավի մոտ «վերջնական լուծման» մոտեցման հարցերում։
1943 թ. Գիմլերը ողջ մանացած հրեաներին պատերազմական գործողություններին ներգրավելու մասին հրաման արձակեց։
Պատերազմի վերջնին փուլում, երբ անխուսափելի էր Գերմանիայի պարտությունը, որոշ նացիստական կառավարիչներ փորձեցին օգտագործել հրեաներին խաղաղ բանակցություններ վարելու համար, մինչդեռ մյուս ներկայացուցիչները (հատկապես Հիտլերը) շարունակում էին պահանջել ողջ մնացած հրեաների ամբողջական ոչնչացում։
Շտանդերֆյուրեր Դիտեր Վիսլիցենին Նյուրնբերգյան պրեցեսում պնդեց, որ 1945 թ. փետրվարին Ադոլֆ Էյխմանը տեղեկացրել է իրեն, որ սպանված հրեաների թիվը մոտ 5 միլիոն է։

Այստեղ ձեզ հետ խոսելում եմ բացարձակապես անկեղծ… Միմյանց հետ մենք կխոսենք բացեբաց, ինչը երբեք չենք անի հրապարակային… Նկատի ունեմ հրեաների արտաքսումը, հրեաների ոչնչացումը… Այստեղ ներկա գտվողներից քչերը գիտեն թե ինչ է դիակների կույտը, հարյուր, հիսուն, հազար դիակների կույտը…Դիմանալ այդ ամեն իչին և պահպանել պարկեշտություն… Սա մեր կյանքի մի պատմություն է, որը երբեք չի գրվել և չի էլ գրվի։ — Հենրխ Գիմլերի ճառից. Պոզան, 1943 թ. հոկտեմբերի 4

Հակահիտլերյան կոալիցիայի ստեղծումը

Գերմանիայի և նրա դաշնակիցների դեմ պատերազմի մեջ ներգրավված պետությունները միավորվեցին հակահիտլերյան կոալիցիայի մեջ։ Այդ կոալիցիան ձևավորվեց 1941թ. վերջերից մինչև 1942թ. կեսերն ընկած ժամանակաշրջանում։ Նրա առաջատար ուժերն էին ԽՍՀՄ-ը, ԱՄՆ-ն և Անգլիան։
Ռուզվելտն ու Չերչիլը 1941 թ. օգոստոսի 14-ին հանդես եկան համատեղ հայտարարությամբ, որն ավելի հայտնի է Ատլանտյան խարտիա անվանումով։ Այդ հայտարարությամբ նրանք հավաստում էին իրենց վճռականությունը` անհրաժեշտ զենքով և զինամթերքով օգնել Խորհրդային Միությանը։ Խորհրդային Միությունը 1941 թ. սեպտեմբերի 24-ին միացավ Ատլանտյան խարտիային։ Այդ փաստաթղթում նշվում էր, որ ԱՄՆ-ն և Անգլիան տարածքային նվաճումների չեն ձգտում։ Նրանք ընդունում են բոլոր ժողովուրդների իրավունքները` կամովին ընտրելու իրենց կառավարման ձևը, և օգնելու են, որպեսզի բռնի միջոցներով ինքնուրույնությունից զրկված ժողովուրդները վերստանան իրենց իրավունքները։
Կարևոր քաղաքական իրադարձություն էր 1942թ. հունվարի 1-ին Վաշինգտոնում հակահիտլերյան կոալիցիայի անդամ 26 պետությունների, այդ թվում` ԱՄՆ-ի, ԽՍՀՄ-ի և Անգլիայի կողմից Միացյալ ազգերի հռչակագրի ստորագրումը։ Նրանք ստանձնեցին ագրեսորների դեմ համագործակցելու և նրանց հետ անջատ հաշտություն կնքելու պարտավորությունները։
1942 թ. մայիսի 26-ին Խորհրդային Միության և Անգլիայի միջև համագործակցության և փոխադարձ օգնության պայմանագիր ստորագրվել Լոնդոնում` քսան տարի ժամանակով։ Իսկ Վաշինգտոնում 1942թ. հունիսի 11-ին ստորագրվեց խորհրդա-ամերիկյան համաձայնագիրը։ Կողմերը պարտավորություն էին ստանձնում աջակցելու միմյանց պաշտպանունականության ամրապնդմանը։
Հակահիտլերյան կոալիցիայի մեջ միավորվեցին միմյանց հակադիր հասարակական-քաղաքական կառուցվածք ունեցող երկրներ. մի կողմից կապիտալիստական ԱՄՆ-ն, Անգլիան և այլ երկրներ, մյուս կողմից` սոցիալիստական ԽՍՀՄ-ը։ Սակայն այդ միավորումը հնարավոր եղավ այն պատճառով, որ, ինչպես Չերչիլն է դիպուկ նկարագրել, պատերազմը Գերմանիայի դեմ «դասակարգային պատերազմ չէր»։ Ազգային անկախության և ազատության հարցերը գերադաս էին նեղ դասակարգային խնդիրներից։

Երկրորդ ճակատի բացումը և պատերազմի արդյունքները 1944 թվականին

1944թ. հունիսի 6-ին անգլիական և ամերիկյան զորքերը ամերիկյան գեներալ Էյզենհաուերի հրամանատարությամբ հաջողությամբ անցան Լա Մանշ նեղուցը և դուրս եկան ֆրանսիական ափ։ Երկրորդ ճակատը բացվեց, և Գերմանիան պատերազմի հինգերորդ տարում հարկադրված եղավ կռվելու երկու ճակատով։
Սկսվեց Ֆրանսիայի ազատագրումը։ 1944թ օգոստոսի 19-ին Փարիզում ապստամբություն սկսվեց, որը մի քանի օր անց պսակվեց հաղթանակով։ Հոկտեմբերի 23-ին ԱՄՆ-ն, Անգլիան և Խորհրդային Միությունը ճանաչեցին Ֆրանսիայի ժամանակավոր կառավարությանը` գեներալ դը Գոլի գլխավորությամբ։
Որոշ ժամանակ անց Խորհրդային զորքերին հաջողվեց ազատագրել ԽՍՀՄ-ի ամբողջ տարածքը և պատերազմը տեղափոխել ֆաշիստական զորքերի կողմից գրավված տարածքներ։ Խորհրդային զորքերի գործողությունները ղեկավարում էին զորահրամանատարներ Գ. Ժուկովը, Ա. Վասիլևսկին, Ի. Կոնևը, Կ. Ռոստովսկին, Հ. Բաղրամյանը և ուրիշներ։
Գերմանիայի հետ հարաբերությունները խզեցին ու պատերազմից դուրս եկան Ռումինիան, Բուլղարիան ու Հունգարիան։ Տեղաշարժեր նկատվեցին նաև Խաղաղօվկիանոսյան ճակատում։ 1944 թ. հոկտեմբերին ամերիկյան զորքերը սկսեցին Ֆիլիպինների ազատագրումը ճապոնացիներից։

Յալթայի կոնֆերանսը

Յալթայի խորհրդաժողովը

1945թ. սկզբներին ակնառու դարձավ, որ Գերմանիայի պարտությունը մոտակա ամիսների հարց է։ Ստեղծված իրադրությունն անհրաժեշտ դարձրեց հակահիտլերյան կոալիցիայի առաջատար երեք պետությունների` ԽՍՀՄ-ի, ԱՄՆ-ի և Անգլիայի ղեկավարների հանդիպումը։ Այն կայացավ 1945թ. փետրվարի 4-11-ը Ղրիմում` Յալթայում։ Խորհրդաժողովին մասնակցում էին ԱՄՆ-ի նախագահ Ֆ. Ռուզվելտը, ԽՍՀՄ-ի ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ Ի. Ստալինը և Անգլիայի վարչապետ Ու. Չերչիլը։
Դաշնակից երեք պետությունների ղեկավարները պայմանավորվեցին շարունակել համաձայնեցված գործողությունները և հիտլերյան Գերմանիային միաժամանակ հարված հասցնել արևելքից, արևմուտքից, հյուսիսից և հարավից։ Կողմերը համաձայնվեցին, որ իրենք պատերազմը կդադարեցնեն միայն Գերմանիայի անվերապահորեն կապիտուլյացիայից հետո։
Որոշում ընդունվեց նաև Միավորված ազգերի կազմակերպություն (ՄԱԿ) ստեղծելու վերաբերյալ։ Այդ նպատակով հանձնարարվեց 1945թ. ապրիլի 25-ին Սան Ֆրանցիսկոյում գումարել հիմնադիր ժողով։

Գերմանիայի անձնատուր լինելը

Շարունակելով զարգացնել ռազմական հաջողությունները` դաշնակիցներն արևելքից և արևմուտքից շարժվում էին դեպի Գերմանիա։ Մեկը մյուսի հետևից ազատագրվեցին ֆաշիստական լծի տակ գտնվող եվրոպական պետությունները։ Խորհրդային զորքերը ընդհուպ մոտեցան Բեռլինին։
1945թ. ապրիլի 16-ին սկսվեց Բեռլինի գրոհը։ Այն ծանր և համառ պայքար էր։ Հիտլերյան Գերմանիան վերջին ջանքերն էր գործադրում փրկվելու համար։ Ապրիլի 25-ին Էլբայի ափերին հանդիպեցին խորհրդային և ամերիկյան զորամիավորումները։ Իսկ մարտերը դեռ շարունակվում էին Բեռլինի փողոցներում։ Ապրիլի 30-ին պարզ դարձավ, որ Հիտլերը ինքնասպանություն է գործել։ Երկու օր անց Բեռլինը հանձնվեց։ Մայիսի 8-ից 9-ի գիշերը ստորագրվեց Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիայի ակտը։
Խորհրդային կառավարության որոշմամբ` մայիսի 9-ը ԽՍՀՄ-ում հայտարարվեց տոն` Մեծ հաղթանակի օր։
Պատերազմը Եվրոպայում ավարտվեց։

Ճապոնիայի պարտությունը

Իտալիայի և Գերմանիայի պարտությունից հետո հերթը հասավ Ճապոնիային։ 1945թ. օգոստոսի 6-ի առավոտյան ամերիկյան ռմբակոծիչները, մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ ատոմային ռումբ նետեցին Հերոսիմա, իսկ օգոստոսի 9-ին` Նագասակի քաղաքների վրա` մոխրի ու ավերակների կույտի վերածելով դրանք։ 1945թ. օգոստոսի 8-ին Խորհրդային կառավարությունը հանդես եկավ հայտարությամբ, որտեղ նշվում էր, որ ԽՍՀՄ-ն օգոստոսի 9-ից իրեն համարում է պատերազմի մեջ ընդդեմ Ճապոնիայի։
Խորհրդային զորքերն անցան հարձակման Հեռավոր Արևելքում կենտրոնացված մեկ միլիոնանոց Կվանտունյան բանակի դեմ։ Դաշնակիցների ռազմական գործողությունները թե՛ ցամաքում և թե՛ ծովում ընթանում էին հաջողությամբ։
Ճապոնիան 1945թ. սեպտեմբերի 2-ին անձնատուր եղավ։ Դրանով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն ավարտվեց։

Պատերազմի հետևանքները

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը շատ ծանր հարված հասցրեց մարդկությանը։ Պատերազմի մեջ էին ներքաշվել 61 երկրներ` 1.7 մլրդ բնակչությամբ, որոնց ռազմական ուժերում աշխատում էր 110 մլն մարդ։ Պատերազմական գործողություններն ընթանում էին մոտ 22 մլն քառ. կմ տարածքի վրա։ Վեց տարի տևած պատերազմի ընթացքում զոհվեց ավելի քան 50 մլն և հաշմանդամ դարձավ 95 մլն մարդ^[18]։ Վիթխարի էին նաև նյութական կորուստները։ Պատերազմից հետո, 1945-1946թթ. Նյուրնբերգում կայացած դատավարությունը մահվան դատապարտեց հիտլերյան հանցագործներին։